Các thay đổi về da ở người béo phì

Béo phì là một vấn đề sức khoẻ càng ngày càng phổ biến và được quan tâm. Năm 2016 trên toàn thế giới, có 39% người trưởng thành quá cân và 13% béo phì. Ở Việt Nam năm 2015, khoảng 25% số người trưởng thành bị thừa cân béo phì.

Phân loại thừa cân, béo phì dựa theo bảng dưới đây:

Bảng đánh giá theo chuẩn của Tổ chức Y tế thế giới(WHO) và dành riêng cho người châu Á (IDI&WPRO)

Béo phì là yếu tố nguy cơ cho các bệnh hô hấp, tim mạch, nội tiết, ung thư, trầm cảm và cũng là một phần của hội chứng chuyển hoá (metabolic syndrome). Đồng thời, thay đổi sinh lý bệnh cũng kéo theo một số thay đổi về da và bệnh da ở người thừa cân béo phì.

1. THAY ĐỔI SINH LÝ HỌC CỦA DA Ở NGƯỜI BÉO PHÌ

1.1. Hàng rào da

Bệnh nhân béo phì thường khô da do rối loạn hydrat hoá lớp sừng và tăng mất nước qua thượng bì.

1.2. Cấu trúc collagen và sự lành thương

Ở người béo phì, lắng đọng collagen không tương ứng với độ giãn da, do vậy làm giảm sức căng của da. Có sự kháng hormon leptin ở người béo phì (một hormon sản xuất chủ yếu bởi tế bào mỡ, có tác dụng thúc đẩy tăng sinh nguyên bào sợi và tổng hợp collagen). Nghiên cứu của Enser và Avery chỉ ra rằng, da của chuột béo phì thì yếu hơn, lành thương chậm hơn so với chuột khoẻ mạnh mà không có sự khác biệt về chế độ ăn hay sự kháng insulin.

1.3. Tuyến bã và sản xuất chất bã

Androgen, insulin, hormon tăng trưởng (growth hormone – GH), yếu tố tăng trưởng giống insulin (insulin-like growth factors) thường tăng cao ở bệnh nhân béo phì, liên quan đến tăng sinh tuyến bã và tăng tiết chất bã.

1.4. Tuyến mồ hôi

Người béo phì thường tiết mồ hôi nhiều hơn do diện tích nếp gấp lớn và mô mỡ dưới da dày hơn. Môi trường ẩm ướt này thích hợp cho các phản ứng viêm tại chỗ, viêm kẽ, nhiễm khuẩn, nhiễm nấm Candida và các loài nấm sợi. Đồng thời, mùi cơ thể gây khó chịu hơn. Một nghiên cứu cho thấy trên bệnh nhân nữ đái tháo đường, pH bề mặt da cao hơn ở những người có BMI>25. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào về thay đổi cấu trúc tuyến eccrine và apocrine.

1.5. Tuần hoàn và bạch huyết

Có sự thay đổi hệ mạch về mặt vi thể ở người béo phì, tình trạng suy tĩnh mạch mạn tính gây ra viêm da ứ trệ, loét. Cân nặng làm tăng áp lực và ảnh hưởng đến dòng chảy bạch huyết, gây ra phù mạch.

2. CÁC BỆNH DA THƯỜNG GẶP LIÊN QUAN ĐẾN BÉO PHÌ

2.1. Bệnh da viêm và nhiễm trùng

Nhiễm khuẩn da

• Cơ chế: giảm miễn dịch qua trung gian tế bào, đồng thời diện tích nếp kẽ lớn kèm tình trạng tăng tiết mồ hôi, pH bề mặt da cao hơn.
• Các bệnh thường gặp: nhiễm Candida, viêm kẽ, nhọt, viêm quầng, viêm mô bào, erythrasma, nấm, viêm nang lông, nấm móng, hoại thư sinh hơi, viêm cân hoại tử.
• Tỉ lệ nhiễm tụ cầu vàng kháng methicillin cũng phổ biến hơn. Nghiên cứu trên 318 bệnh nhân loét chân đái tháo đường và nhiễm tụ cầu vàng kháng methicillin, bệnh nhân béo phì chiếm đến 49%.
• Viêm mô bào thường gặp, hay ở chân, đồng mắc với phù bạch huyết.

Viêm tuyến mồ hôi mủ

• Cơ chế: tăng androgen, diện tích nếp kẽ lớn, ma sát cơ học nhiều, rối loạn hydat hoá lớp sừng, nang lông bị hẹp, tăng các cytokin tiền viêm, tăng tiết mồ hôi, chế độ ăn nhiều đường.
• Nghiên cứu trên 302 bệnh nhân viêm tuyến mồ hôi mủ, có gần một nửa số bệnh nhân thừa cân béo phì (21% bệnh nhân BMI>30 và 22% bệnh nhân BMI từ 25-29).

Vảy nến

• Cơ chế: ở người béo phì, có sự tăng phiên mã renin, kháng nguyên độc tế bào lympho T, toll like receptor-3, các chất trung gian tiền viêm là những yếu tố trong bệnh sinh của vảy nến.
• Độ nặng của vảy nến có liên quan đến béo phì. Đáp ứng điều trị toàn thân và thuốc sinh học cho vảy nến thể vừa đến nặng ở bệnh nhân béo phì cũng kém hơn.
• Nghiên cứu của Jensen và cộng sự cho thấy việc giảm cân làm giảm độ nặng của vảy nến.

Trứng cá

• Cơ chế: tăng androgen, tăng các chất trung gian viêm
• Nhiều nghiên cứu cho thấy tỉ lệ mắc trứng cá tăng lên ở nhóm người béo phì, đặc biệt là ở nữ giới. Tuy nhiên cũng có một số nghiên cứu lớn không thấy sự liên quan này.

Trứng cá đỏ

• Liên quan giữa trứng cá đỏ và béo phì chưa rõ ràng và kết luận chưa thống nhất.
• Tuy nhiên ở một nghiên cứu lớn ở phụ nữ Hoa Kì, cho thấy nguy cơ tăng trứng cá đỏ ở bệnh nhân BMI cao, vòng bụng và vòng mông lớn. Ngoài ra, nguy cơ mắc trứng cá đỏ cao hơn ở những người quá cân sớm từ tuổi 18.

Viêm da cơ địa

• Một số nghiên cứu cho thấy tỉ lệ viêm da cơ địa cả người lớn và trẻ em tăng ở người Châu Á và Bắc Mỹ thừa cân béo phì. Tuy nhiên cần thêm nhiều nghiên cứu nữa.

Hạt tophi ở da

• Béo phì là một yếu tố nguy cơ của gout. Hạt tophi là sự lắng đọng của urat rắng ở mô liên kết, thường thấy ở tai, mô mềm. Hạt tophi thường không đau, sờ thấy, màu trắng hoặc màu da.

2.2. Các bệnh da thông thường khác

Bệnh gai đen (Acanthosis nigricans)

Hình 1: Tăng sắc tố màu nâu – đen, dày da vùng cổ của bệnh gai đen  ở  bệnh nhân nam, tuổi trưởng thành có thừa cân, béo phì. (Nguồn: Bệnh viện Da liễu Trung ương).

• Là bệnh da thường gặp nhất, khoảng 74% ở bệnh nhân béo phì. Tổn thương là các mảng đối xứng, tăng sắc tố, thường ở nách, bẹn, gáy,… Ở phụ nữ béo phì có tăng androgen, rậm lông, thường thấy bệnh gai đen ở âm hộ.

• Cơ chế liên quan đến kháng insulin, nồng độ insulin máu cao, kích thích receptor yếu tố phát triển giống insulin, tăng sinh tế bào sừng.
• Điều trị: tretinoin, calcipotriol bôi tại chỗ, metformin, octapeptide, troglitazone; điều chỉnh chế độ ăn, giảm cân, thuốc uống để cải thiện tình trạng kháng insulin.

U mềm treo (Acrochordons)

Hình 2: U mềm treo và viêm tuyến mồ hôi mủ ở bệnh nhân béo phì. (Nguồn: Internet)

• Là những sẩn màu da hoặc màu nâu, có cuống hoặc không, kích thước khoảng từ dưới 1mm đến 1cm. Tổn thương hay tái phát, vị trí hay gặp ở vùng nách, cổ, bẹn.

• Một nghiên cứu trên 156 người béo phì, số lượng tổn thương u mềm treo tăng tương ứng với mức độ nặng của béo phì. Nhìn chung, u mềm treo có liên quan chặt chẽ đến đái tháo đường hơn là béo phì.
• Điều trị: cắt bỏ, áp lạnh, laser…

Dày sừng nang lông (Keratosis pilaris)

• Là các sẩn nhỏ, dày sừng ở phễu và miệng nang lông, hình thành các sẩn nhô lên khỏi mặt da tạo cảm giác thô ráp, xù xì khi sờ.
• Cơ chế: liên quan đến cơ chế kháng insulin và rối loạn sừng hoá làm hình thành các nút sừng ở cổ nang lông nhưng chưa được hiểu rõ.
• Điều trị: bạt sừng, retinoid, corticoid bôi tại chỗ.

Cường androgen và rậm lông

• Do tăng sản xuất androgen do tăng thể tích mô mỡ và tăng insulin máu làm tăng sản xuất androgen từ buồng trứng.
• Biểu hiện: rậm lông, trứng cá, viêm tuyến mồ hôi mủ, rụng tóc androgen.
• Ruutiainen cho thấy rậm lông ở mặt có tương quan với BMI, độc lập với tuổi và nồng độ testosteron.
• Điều trị: kiểm soát nồng độ insulin máu, cân nặng, thuốc tránh thai đường uống, liệu pháp kháng androgen, thiazolidinedion có hiệu quả ở phụ nữ béo phì có buồng trứng đa nang.

Rạn da (Striae distensae)

• Những mảng dạng dải teo da, ban đầu đỏ, sau đó tím, cuối cùng là trắng, teo; thường ở các nơi sức căng lớn và nhiều mô mỡ: vú, mông, hông bên, đùi.
• Theo nghiên cứu của Chen, có đến 40% trẻ em béo phì có rạn da, hầu hết người lớn béo phì đều có rạn da.
• Cơ chế: chưa rõ ràng, có liên quan đến gen, hormon như tăng estrogen, androgen, receptor của glucocorticoid, cortisol, yếu tố cơ học.
• Còn gặp ở phụ nữ có thai, hội chứng Cushing, dùng corticoid bôi tại chỗ kéo dài
• Điều trị: tretinoin bôi tại chỗ, laser.

Cellutite (sần da cam)

• Cellulite, còn được gọi là hội chứng loạn dưỡng mỡ hay sần vỏ cam, thường xuất hiện phụ nữ sau trưởng thành và nhiều hơn ở người béo phì. Cellulite được biểu hiện bởi các rối loạn của mô dưới da (sẹo trung bì) như lõm da sần như vỏ cam. Vị trí chủ yếu ở vùng xương chậu, đặc biệt mông, đùi.
• Sinh bệnh học của cellulite phức tạp và chưa rõ ràng. Có giả thuyết cho là do sự tương tác giữa các mô liên kết trong các lớp da và lớp mỡ nằm bên dưới nó.
• Điều trị: chưa có phương pháp điều trị hiệu quả tuyệt đối: retinoid bôi tại chỗ, massage vật lý, giảm cân, mesotherapy, filler…

Dày sừng lòng bàn chân (Palmoplantar keratodermas )

• Cơ chế: trọng lượng cơ thể lớn làm tăng áp lực lên bàn chân, gây ra các vi chấn thương, làm cho thượng bì dày lên.
• Lâm sàng: dày sừng vùng tì đè như gót, ngón của bàn chân
• Điều trị: giảm cân nặng, đi dày dép mềm.

Phù mạch (Lymphadema)

• Thường ở chân, phù mềm, ấn lõm, sau đó có thể xơ và viêm mạch mạn tính tái đi tái lại do giảm nồng độ oxygen ở mô, chức năng thực bào, ứ trệ dịch.
• Điều trị: giảm cân, đeo tất áp lực, các liệu pháp vật lý trị chiệu, dẫn lưu dịch bạch huyết.

Suy tĩnh mạch mạn tính

• Cơ chế: tăng áp lực ổ bụng làm tăng kháng trở lên mạch máu trở về từ chi dưới, từ đó làm tĩnh mạch giãn.
• Áp lực trong mạch tăng khiến thoát dịch, thoát hồng cầu ra trung bì có thể tạo phản ứng viêm đỏ. Lâm sàng quan sát thấy các mảng tăng sắc tố màu nâu, phù nề. Viêm da ứ trệ (stasis dermatitis), loét tĩnh
• Điều trị: giảm áp lực, pentoxifylline…

Ung thư da

Mối liên quan giữa béo phì và ung thư da còn nhiều tranh cãi. Một số cho rằng bệnh nhân béo phì có nguy cơ thấp ung thư da tế bào đáy hơn người bình thường, do người béo phì thường có xu hướng ở trong nhà nhiều hơn, tiếp xúc ánh sáng mặt trời ít hơn.

Tóc bạc sớm

• Cơ chế: tăng hiện tượng oxi hoá toàn thân, các gốc tự do lưu hành, thay đổi hormon ảnh hưởng đến sinh tổng hợp melanin.
• Nghiên cứu năm 2014 của Hyoseung Shin và cộng sự trên 6390 người trong đó có 1618 bệnh nhân mắc tóc bạc sớm cho thấy béo phì cùng với tiền sử gia đình và thói quen hút thuốc là là yếu tố nguy cơ của tóc bạc sớm.

2.3. Các bệnh da hiếm gặp

Keratosis follicularis squamosa (Dohi): rối loạn sừng hoá, hay gặp ở người châu Á, tổn thương là những mảng có vảy với nít sừng nang lông màu nâu ở trung tâm, không rõ ranh giới, ở thân mình, mông và đủi. Cơ chế là do nhiễm trùng, kích ứng với quần áo, cân bằng hormon, di truyền.

Á sừng dạng hạt (Granular parakeratosis): là những sẩn dày sừng tập trung thành đám, màu đỏ hoặc màu nâu, có vảy da, vảy tiết

U mỡ đau (bệnh Dercum-Adiposis dolorosa).

Nhiều khối u mỡ dưới da đau, tăng cảm giác đau, sưng đầu chi, giãn mạch, mệt mỏi, trầm cảm. Hay găoj ở chân tay, thân mình, vùng mông chậu. Cơ chế: di truyền gen trội trên nhiễm sắc thể thường, một số là do đột biến mới ở người béo phì, phụ nữ sau mãn kinh, rối loạn tự miễn và chuyển hoá…

Phù mỡ (Lipedema): rối loạn mô mỡ, tăng lắng đọng mỡ dưới da, ở chi dưới, đối xứng, không đau, không căng, chỉ ở nữ giới. Hầu hết các bệnh nhân phù mỡ có BMI cao.

Lymphedematous mucinosis: Là một thể của phù niêm mà không liên quan đến bệnh lý tuyến giáp. Cơ chế được cho là ứ trệ bạch mạch do béo phì, dẫn đến lắng động mucin tại chỗ. Biểu hiện là các mảng phù niêm bán trong suốt ở hai chi dưới.

KẾT LUẬN: Béo phì là một rối loạn dinh dưỡng mạn tính gây nhiều biến chứng trên da. Bác sĩ da liễu cần đánh giá và chẩn đoán sớm những bệnh da trên người béo phì để đưa ra những phương pháp phòng và điều trị hiệu quả.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. Penelope A. Hir et al. Skin changes in the obese patient. J Am Acad Dermatol November 2019
2. Noah s. Scheinfeld, Obesity and Dermatolog Clinics in Dermatology Y 2004;22:303–309
3. Goodson WH III, Hunt TK. Wound collagen accumulation in obese hyperglycemic mice. Diabetes 1986;35:491-5.
4. Shin H, Ryu HH, Yoon J, et al. Association of premature hair graying with family history, smoking, and obesity: a cross- sectional study. J Am Acad Dermatol. 2015;72(2):321-327.
5. Garcia-Hidalgo L. Dermatological complications of obesity. Am J Clin Dermatol 2002;3:497-506.

Bài viết: BSNT Hồ Phương Thùy

Đăng bài: Phòng CTXH